W 2021 roku Towarzystwo Przyjaciół Jeleniej Góry podjęło lub podejmie wiele działań na rzecz upamiętnienia obecności ludności żydowskiej w Jeleniej Górze. Wśród głównych zadań, częściowo już w trakcie realizacji, znalazły się następujące inicjatywy:

• upamiętnienie w pobliżu dawnej synagogi (ul. M. Kopernika) – jesień 2021. TPJG złożyło już wniosek o dofinansowanie powstania upamiętnienia (prawdopodobnie będzie to tablica pamiątkowa). Zależnie od pozyskanych funduszy i wsparcia innych podmiotów uroczystości odsłonięcia prawdopodobnie będzie towarzyszyło okolicznościowe seminarium/wykład dot. dziejów jeleniogórskich Żydów, z wystąpieniami zaproszonych gości.
• wystawa planszowa – jesień 2021. Wraz z Archiwum Państwowym we Wrocławiu Oddziałem w Jeleniej Górze zostanie opracowana wystawa prezentująca historię Żydów w mieści od początku XIX w. aż po losy po 1945 r. Zobrazują ją ciekawe materiały archiwalne z zasobu instytucji.
• publikacja “Ludność żydowska w Jeleniej Górze po II wojnie światowej” – listopad 2021. Książka ta ukaże się nakładem Wydawnictwa Ośrodka “Pamięć i Przyszłość” dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. Partnerem projektu jest TPJG. Planowane jest spotkanie promocyjne wokół publikacji.

Wszystkie osoby zainteresowane tematem, posiadające wiedzę dot. losów jeleniogórskich Żydów lub pragnące włączyć się w którekolwiek z wydarzeń zapraszamy do kontaktu mailowego: tpjg.jgora@gmail.com .

Dnia 28 lutego 2021 r., w 96 roku życia, zmarł Czesław Margas, wieloletni szef Archiwum Państwowego w Jeleniej Górze; współzałożyciel i prezes w kadencji 1992-1994 Towarzystwa Przyjaciół Jeleniej Góry, współzałożyciel i wieloletni sekretarz Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego, laureat nagrody miasta z lat 1980 i 2002, postać niezwykle zasłużona dla regionu.

Przyszedł na świat 21 sierpnia 1925 r. we wsi Zuzowy w powiecie Końskie, w rodzinie nauczycielskiej. Przed II wojną światową ukończył szkołę powszechną, lecz z powodu okupacji dalszą edukację mógł kontynuować po wojnie. W 1946 r. ukończył gimnazjum w Przedborzu, zaś w 1948 r. Liceum Ogólnokształcącego w Końskich. Zaraz po maturze w tymże 1948 r. rozpoczął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu we Wrocławiu, kończące je w 1952 r. obroną pracy magisterskiej, napisanej pod kierunkiem prof. Władysława Czaplińskiego.

Zgodnie z ówczesną praktyką otrzymał nakaz pracy. Los skierował Go do Jeleniej Góry, gdzie 1 czerwca 1952 r. został kierownikiem Oddziału Terenowego Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Bez żadnego doświadczenia musiał otoczyć opieką obszar aż pięciu powiatów: jeleniogórskiego, kamiennogórskiego, lwóweckiego, lubańskiego i zgorzeleckiego, skąd  zabezpieczał i przewoził do Jeleniej Góry najcenniejsze materiały archiwalne. Następnie je porządkował i stopniowo udostępniał badaczom. Sporządził inwentarze dla większej części zasobu niemieckiego. Ponadto segregował ogromny księgozbiór, którego wiele tomów przekazywał różnym bibliotekom naukowym w kraju. Od 1956 r. zaczął przejmować akta urzędów i instytucji polskich. W tym też czasie włączył się aktywnie w życie społeczne i naukowe miasta oraz regionu.

W 1957 r. został Czesław Margas współzakładał jeleniogórskie koło Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Historii. W maju 1958 r. wszedł do Komitetu Organizacyjnego 850-lecia Jeleniej Góry, zaś w grudniu tego roku został członkiem założycielem Towarzystwa Miłośników Ziemi Jeleniogórskiej, od 1977 r. działającego pod nazwą Towarzystwo Przyjaciół Jeleniej Góry. Najbardziej aktywnie odznaczył się tu na polu wydawniczym. Włączył się w redagowanie „Rocznika Jeleniogórskiego”, publikując od 1963 r. „Kronikę Jeleniogórską”, wstecznie od 1945 r. i na bieżąco do 2017 r., z wyłączeniem kilku odcinków z przełomu lat 70. i 80, gdy zadanie to przejęli inni autorzy. Kiedy jednak praca ta stała się zajęciem niepłatnym, inni odeszli, a on pozostał i chętnie powrócił do zadań kronikarskich, wypełniając je konsekwentnie dopóki starczyło sił. Nie ograniczał się jedynie do pisania kroniki. Zamieszczał tu też inne publikacje naukowe. Był autorem i współautorem bibliografii jeleniogórskiej (lata 1963-1972), oraz kilku ważnych artykułów, m.in.: Z dziejów polskich robotników przymusowych w kopalni kowarskiej w latach 1941–1943, t. I, 1963, s. 119–132; Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Jeleniej Górze, t. XVII, 1979, s. 157–179; Historia Zakładów Lniarskich w Mysłakowicach, t. XLI, 2009, s. 87–102. Publikował również na łamach pism, takich jak: „Wierchy”, „Archeion”, „Sobótka”, zaś w 1991 r. współtworzył pierwszą monografię historyczną Lubawki.

Dużo energii poświęcał popularyzacji dziejów regionalnych oraz archiwistyki. Na łamach tygodnika „Nowiny Jeleniogórskie” zamieścił trzy cykle artykułów: Rok 1945 w Jeleniej Górze (1959 r.); Jeleniogórska „Myszka”, czyli 15 lat temu (1960 r.); zaś w 1968 r. – razem z Henrykiem Szymczakiem – cykl poświęcony klęskom żywiołowym w Karkonoszach. W ramach popularyzacji oprócz publicystyki prasowej pisał audycje do jeleniogórskiego Radiowęzła, prowadził prelekcje i pogadanki, organizował pokazy materiałów archiwalnych i liczne wystawy, pokazywane w muzeach. Współpracował w tym zakresie z placówkami muzealnymi w Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Karpaczu, Cieplicach Śląskich-Zdroju oraz w Lubaniu.

Cały czas możliwie najlepiej dbał o zgromadzony zasób, troszcząc się o stan budynku archiwalnego, a od lat 60. XX w. podejmując szerokie i intensywne starania o zwiększenie powierzchni magazynowej dla powiększających się zbiorów, poprzez uzyskanie dodatkowego budynku magazynowego lub przeniesienie swej instytucji do większej siedziby. Pomimo wielu wysiłków tego jednego celu nie osiągnął, lecz wytyczył drogę, którą po latach z sukcesem podążyli jego następcy.

W 1973 r. został współzałożycielem Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego, pełniąc w w nim wiele funkcji, w tym sekretarza. W ramach Towarzystwa zorganizował w 1982 r. sesję naukową o archiwach. Dwa lata potem doprowadził do wydania materiałów z tej sesji drukiem. W 1987 r. został współorganizatorem XII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii, która odbyła się w Jeleniej Górze. W 1984 r opracował i wydał w ramach serii KTN przewodnik po zasobie aktowym jeleniogórskiego Archiwum Państwowego. Było to wówczas jedno z pierwszych tego typu profesjonalnych opracowań w Polsce, które do dziś służy wszystkim badaczom przeszłości regionu.

Gdy po utworzeniu w 1975 r. województwa jeleniogórskiego, w 1976 r. przekształcono tutejszą placówkę archiwalną w samodzielne Wojewódzkie Archiwum Państwowe, Czesław Margas został jego dyrektorem. Nominacja nie nastąpiła jednak automatycznie, gdyż rządząca Polską komunistyczna PZPR chciała mieć na tym stanowisku swojego człowieka, Pan Czesław Margas zaś do partii nie należał. Co gorsza zaangażowany był w działalność kościelną, m.in. uczestniczył w pracach Klubu Inteligencji Katolickiej. Jednak po półrocznej zwłoce, nie mogąc znaleźć lepszego fachowca, władze partyjne pogodziły się z tą nominacją. Był chyba jedynym dyrektorem nie należącym do tzw. „nomenklatury”.

W 1990 r. przeszedł na emeryturę. Przez kolejne 3 lata pracował jeszcze na 1/2 i 1/3 etatu, jako zwykły archiwista, przekazując swoją wiedzę i doświadczenie nowym pracownikom. W ciągu ponad 40 lat pracy zawodowej zawsze służył życzliwą radą i pomocą wszystkim zwracającym się do niego osobom. Także na emeryturze długo jeszcze działał aktywnie na niwie społecznej, udzielając się zwłaszcza w Towarzystwie Przyjaciół Jeleniej Góry, którego w latach 1992-1995 był prezesem. Jego współpracownicy i przyjaciele wydali dwie dedykowane Mu publikacje: Archiwistyka. Historia. Regionalizm. Czesławowi Margasowi w 50. rocznicę podjęcia pracy w Archiwum Państwowym w Jeleniej Górze, red. I. Łaborewicz, Jelenia Góra 2002, ss. 74 oraz W kręgu historii i archiwistyki. Księga jubileuszowa ofiarowana Czesławowi Margasowi w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. R. Sielezin, Jelenia Góra 2015, ss. 169. Sam napisał wspomnienia, wydane potem w znacznej części drukiem: Autobiografia, red. A. Borys, Jelenia Góra 2014, ss. 104. W 2008 r. przekazał do zasobu jeleniogórskiego Archiwum swoją spuściznę aktową. Dnia 21 sierpnia 2020 r. świętował swoje 95. urodziny w gronie archiwistów Oddziału w Jeleniej Górze i Archiwum Państwowego we Wrocławiu.

Z Jelenią Górą Pan Czesław Margas związany był nie tylko zawodowo. Tu zaraz po osiedleniu się poznał ówczesną nauczycielkę Danutę Dziubek, z którą 25 kwietnia 1953 r. zawarł związek małżeński i wiódł przykładne i szczęśliwe życie, doczekawszy się pięciorga dzieci, z których dwoje również zostało archiwistami.

Jego praca zawodowa i społeczna zostały dostrzeżone przez zwierzchników i władze lokalne, co objawiło się różnymi wyróżnieniami i nagrodami, m.in.: w 1973 r. otrzymał odznakę Ministra Kultury „Zasłużony działacz kultury”, rok potem doroczną nagrodę Towarzystwa Klubów Robotniczych i Chłopskich w Jeleniej Górze. Ponownie był nagradzany w 1978 r. resortową odznaką „Za zasługi dla archiwistyki”, w 1979 r. dyplomem honorowym Jeleniogórskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, w 1980 dyplomem honorowym „Zasłużony dla miasta Jeleniej Góry”, w 1982 r. doroczną Nagrodą Towarzystwa Przyjaciół Jeleniej Góry. Rok 2002 przyniósł mu dyplom i nagrodę fundacji Eriki Simon („Erika-Simon-Stiftung”) za zabezpieczanie i opracowanie akt wytworzonych do 1945 roku, jak również doroczną Nagrodę Miasta Jeleniej Góry w dziedzinie działalności społecznej.

Czesław Margas był niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie archiwistyki i historii regionalnej. Jako człowiek był niezwykle życzliwy wobec innych, zaś Jego bezpośredni i otwarty sposób bycia, wielka kultura osobista, posiadana wiedza i umiejętności, jak również bezinteresowne zaangażowanie społeczne i niespotykana w dzisiejszych czasach skromność, zjednywały Mu zawsze sympatię wszystkich, z którymi los Go zetknął. Należał bez wątpienia do grona najwybitniejszych postaci Jeleniej Góry i całego regionu.

Czesław Margas został pochowany 3 marca 2021 r. na nowym cmentarzu komunalnym w Jeleniej Górze przy ul. Sudeckiej. W ostatniej drodze, oprócz rodziny towarzyszyło mu liczne grono archiwistów z Dolnego Śląska oraz przedstawiciel Prezydenta Miasta Jeleniej Góry.

Ivo Łaborewicz

Zmarł Czesław Margas (1925-2021), “Kronikarz Jeleniej Góry”, jeden z założycieli w 1958 r. Towarzystwa Miłośników Ziemi Jeleniogórskiej (później jako TPJG), a w latach 1992-1995 prezes Towarzystwa Przyjaciół Jeleniej Góry. Kierownik jeleniogórskiego archiwum w latach 1952-1990. Wieloletni redaktor “Rocznika Jeleniogórskiego”, do którego opracował przez dziesięciolecia kronikę miasta oraz bibliografie prac regionalnych. Współzałożyciel Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego i jego sekretarz. Autor wielu publikacji, w tym przewodników archiwalnych po zasobie jeleniogórskiego archiwum. Postać legendarna, wielce zasłużona dla naszego miasta i regionu. Niech odpoczywa w pokoju.

Do 6 listopada można było składać w Urzędzie Miasta Jeleniej Góry propozycje nazw dla ok. 30 nowych ulic. Z taką inicjatywą wystąpiło również Towarzystwo Przyjaciół Jeleniej Góry. Poniżej znajdą Państwo pismo, które złożyliśmy w urzędzie. Zostało ono stworzone we współpracy z Archiwum Państwowym we Wrocławiu Oddziałem w Jeleniej Górze a także Karkonoskim Towarzystwem Naukowym. Do dokumentu dołączamy również uzasadnienie proponowanych nazw.